Lang bang về nghệ thuật xếp giấy
Có lẽ phần lớn các người lớn, khi còn là bé con, ngoài cái việc đùa chơi với châu chấu chuồn chuồn, đôi khi cũng xếp vài cánh máy bay giấy mà phóng lung tung, hay vài con thuyền giấy thả chơi theo dòng nước hối hả sau những cơn mưa trước sân nhà…
Giấy! có lẽ đó là một trong những phát minh kỳ diệu nhất cuả loài người. Ai cũng biết giấy để viết, để vẽ, để in ấn… nhưng ngoài ra, với một tờ giấy trong tay, không dùng đến bất cứ một vật dụng gì khác, bạn còn có thể đi vào một thế giới muôn hình muôn vẻ khác, thế giới của nghệ thuật xếp giấy.
Mẫu Hạc giấy truyền thống
ORIGAMI, tên gọi được quốc tế hóa hiện nay của nghệ thuật xếp giấy – là một từ Nhật bản (Ori = xếp, Kami = giấy, khi ghép 2 từ lại, thành Origami).
Không rõ giấy thật sự được phát minh từ khi nào và nghệ thuật xếp giấy bắt nguồn đâu. Quy trình làm giấy được hệ thống lại vào khoảng 105 AD tại Trung Hoa bởi Thái Luân (Cai Lun), sau đó theo các tu sĩ Phật giáo du nhập vào Đại Hàn và đến Nhật độ đầu thế kỷ thứ 7. Vào thời kỳ đầu, giấy được xem như là một vật liệu quý hiếm và xếp giấy chỉ được dùng giới hạn bởi tầng lớp thượng lưu trong các dịp lễ.
Origami ở Nhật được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, mẹ truyền cho con gái, và các mẫu truyền miệng còn được biết thường là các mẫu đơn giản. Cuốn sách về Origami cổ nhất còn lưu lại được là Senbazuru Orikata – “Cách xếp ngàn cánh hạc“, ra đời 1797.
Một trang trong cuốn “Xếp ngàn cánh hạc“
Vậy là dù giấy phát sinh từ Trung Hoa (do đó một số sử gia về Origami cho rằng nghệ thuật xếy giấy hẳn cũng phát sinh từ xứ này) nhưng Nhật là nước đã làm cho nghệ thuật xếp giấy phát triển cao và phong phú nhất.
Ở phương Tây, Tây Ban Nha cũng là dân tộc có lịch sử xếp giấy lâu đời. Giấy được thế giới Ả rập biết đến vào khoảng thế kỷ thứ 8 và theo người Moor (Ma rốc) vào Tây Ban Nha độ thế kỷ thứ 11. Là dân tộc theo Hồi giáo và là những nhà toán học và thiên văn học cừ khôi, người Moor chú trọng đến mặt nghiên cứu hình học trong xếp giấy. Khi người Moor rời khỏi Tây Ban Nha, dân Tây Ban Nha đã đưa nghệ thuật xếp giấy ra ngoài phạm vi các mẫu hình học và phát triển thêm mà người tiên phong là triết gia và thi sĩ Miguel de Unamuno (1864-1936).
Akira Yoshizawa – 1911-2005
Người được coi là sư tổ cuả nghệ thuật xếp giấy hiện đại là Akira Yoshizawa (1911-2005, Nhật). Những sáng tác của ông được thế giới biết đến vào khoảng 1950 là những sáng tác bắt đầu tách rời khỏi các mẫu và nguyên tắc xếp giấy cổ truyền. Cùng với Samuel Randlett (Mỹ) Yoshizawa đã phát minh ra hệ thống ký hiệu để vẽ các sơ đồ chỉ dẫn trong sách dạy xếy giấy, trở thành ký hiệu quốc tế trong các sách Origami cho đến ngày nay. Yoshizawa được cả thế giới coi như đại sư phụ của nghệ thuật xếp giấy với hơn 50.000 tác phẩm và vô số các cuộc triển lãm trên toàn thế giới.
Ngày nay, các tiêu chuẩn về thẩm mỹ Đông Tây cũng như mọi phát triển khoa học kỹ thuật khác đều được biết đến rộng rãi qua sách báo và các phương tiện truyền thông hiện đại. Các cao thủ xếp giấy hiện đại bao gồm các nghệ sĩ, các nhà toán học, vật lý học, kỹ sư, các… ảo thuật gia! v.v… Nhiều kỹ thuật xếp mới được phát minh và các mẫu Origami ngày nay có thể phức tạp đến mức khó tưởng tượng được. Có thể nói hầu như bất cứ cái gì cũng có thể “xếp” ra được từ một tờ giấy.
Cá mập trắng – Nguyễn Hùng Cường
Cả hai “trường phái” xếp giấy – phức hoá và giản hóa, thiên về kỹ thuật hay nghệ thuật, đều được phát triển. Bạn có thể thấy một chú bọ Origami, nhận ra được nó thuộc họ bọ nào, với đầy đủ ăng ten, chân, cánh, đúng tỷ lệ được xếp từ một tờ giấy hình vuông (không dùng kéo) – hay ngược lại, một mẫu origami trừu tượng đơn giản vài nếp gấp. Có những tác phẩm origami tí hon phải dùng kính lúp mới thấy rõ, cũng như có tác phẩm origami khủng long hay các loài thú to bằng tỷ lệ thật.
Xương khủng long – Trần Trung Hiếu
Về vật liệu thì ngày nay các tác phẩm Origami còn được xếp từ 1 số vật liệu khác ngoài giấỵ như giấy dán tường, lưới sắt, đồng, tấm kim loai mỏng (các loại này có thể bày ngoài trời được), giấy đất sét (“xếp” xong nung, như đồ gốm), lá cây, vải , da ….
Ngoài ra, một số tác giả còn hợp tác với các nghệ nhân và xưởng đúc kim loại để làm các tượng kim loại khổ lớn dựa trên tác phẩm origami gốc.
Khuôn mặt bằng lưới đồng – Đinh Trường Giang
Một kỹ thuật xếp đáng được nói tới là kỹ thuật “xếp ướt” mà Yoshizawa là người tiên phong. Các loại giấy dày được làm ướt cho mềm đi rồi xếp. Với kỹ thuật này, người xếp có thể ”nặn” giấy, “uốn” giấy và coi giấy như là đất sét. Có lẽ các tác phẩm xếp giấy gần với điêu khắc đều được xếp bằng kỹ thuật này. Ngoài ra, khi giấy khô, tác phẩm sẽ giữ được lâu và bền hơn.
Ngựa gió – Hoàng Tiến Quyết
Với đa số, Origami vẫn được coi là một môn thủ công, chưa phải nghệ thuật. Các origamist hiện đại đang dần dần chứng minh Origami là một bộ môn sáng tạo có thể sánh ngang hàng với các bộ môn nghệ thuật tạo hình khác. Một số cao thủ, dù ít, đã và đang sống được với “nghề” này.
Nhiều origamist coi xếp giấy là “điêu khắc giấy”, và là một môn điêu khắc đặc biệt. Như chúng ta biết, một cách đơn giản, điêu khắc có thể được chia làm hai loai, “thêm”, và “bớt”. Tượng đất sét chẳng hạn, là loại “thêm vào” – làm khung sườn, xong đắp bồi thêm đến khi thành hình. Tượng gỗ, đá, ngược lại, thường là kết quả cuả sự đẽo gọt bớt đi từ một khối lớn khởi đầụ Với origami, nó không “thêm” mà cũng không “bớt”, khởi đầu với một tờ giấy, hoàn thành cũng chừng đó giấy mà thôi, có chăng là “giấu” bớt những phần không cần thiết!
Tôi muốn bay – Đinh Trường Giang
Vậy thì, bạn có thể coi origami như là một nghệ thuật dân gian, một trò chơi, một bài toán đố, hay một môn nghệ thuật tạo hình, tất cả đều đúng cả. Có người chơi với giấy một cách ngẫu hứng, có người lại dùng các chương trình computer, dựa trên các lý thuyết về toán học để tạo ra và vẽ sơ đồ cách xếp trước khi họ đụng đến tờ giấy (để kiểm tra lại!) Có người nhất định chỉ xếp từ một tờ giấy hình vuông mà thôi, có người không câu nệ giấy hình gì, hay xài nhiều tờ giấy ghép lại. Có lẽ, như các môn nghệ thuật khác, kết quả cuối cùng vẫn là cái quan trọng nhất, cái đẹp không câu nệ về kỹ thuật chi li và các ràng buộc. Nghệ thuật đỉnh cao, là nghệ thuật tự do nhất.
Origami kỳ diệu bởi ở mức độ chung, nó là nghệ thuật đại chúng, không phân biệt quốc gia hay giàu nghèo. Một em bé, một người lớn, có thể dùng bất cứ loại giấy nào, đứng ngồi bất cứ ở đâu, tạo ra một chú chim vỗ cánh, một bông hoa, một chú chuồn chuồn… đem lại vài giây phút an bình cho chính mình hay đem đến cho ai đó một nụ cười trên môi. Đối với một số người, vương quốc origami là vương quốc trong những câu chuyện cổ tích. Bạn cứ tưởng tượng xem, hầu như mọi thứ – cỏ cây, hoa lá, muôn thú đều “nằm” trong một tờ giấy, loại vật liệu hầu như bao quanh mình khắp nơi.
Origami ngày nay còn được áp dụng trong thiết kế kiến trúc, đồ trang sức, trang hoàng nội thất, thiết kế quần áo… Ngoài mặt nghệ thuật, nó còn được áp dụng trong các chương trình giáo dục, y tế. Cách vài năm lại có các hội nghị Quốc tế về khoa học, toán học và nghê thuật origami, origami trong giáo dục và các chương trình trị liệu…
Các hội origami cũng được thành lập ở rất nhiều quốc gia và các hội nghị hàng năm với các buổi hội thảo về ứng dụng cuả Origami cũng như trưng bày các tác phẩm Origami đã thu hút rất nhiều người tham dự. Ở “Vương quốc cuả dân Xếp giấy”, bạn có thể bắt gặp hình ảnh các ông bà già bạc tóc đùa chơi với châu chấu chuồn chuồn máy bay cùng các bé con – đó là một hình ảnh đẹp, và thanh bình.
Chú thích:
- Phần lịch sử: tham khào từ 1 số sách / bài viết về lịch sử Origami
- Con hạc giấy là mẫu origami cổ truyền của Nhật, biểu tượng của sự may mắn- người ta tin rằng xếp 1000 cánh hạc sẽ biến môt điều ước của người xếp thành sự thật . Điều này được thế giới biết đến sau thế chiến thứ 2, khi cô bé Sakado Sasaki bị bịnh bạch cầu do ảnh hưởng bom nguyên tử thả xuống Hiroshima – cô cầu nguyện được bình phục và bắt đầu xếp 1000 cánh hạc. Theo một truyền thuyết thì cô qua đời khi còn xếp thiếu 365 con, bạn bè trong lớp đã xếp đủ số hạc còn lại này và chôn theo Sasaki, nhưng theo thông tin tại Hiroshima Peace Memorial Museum cũng như từ Masahiro Sasaki, anh ruột của Sasaki thì cô bé đã xếp được hơn 1000 cánh hạc trước khi qua đời. Câu chuyện đã làm cả thế giới cảm động và từ đó, cánh hạc giấy trở thành biểu tượng của hoà bình.
“Between the Folds”, the Science of Art, the Art of Science
“Giữa những nếp gấp” (2008) là bộ phim tài liệu về Origami đã đọat được rất nhiều giải thưởng tại các liên hoan phim cuả đạo diễn Vanessa Gould (Mỹ). Đây có thể xem là bộ phim tài liệu đầu tiên cho người xem 1 cái nhìn khá toàn diện (và bất ngờ) về Origami.
Thế giới nằm trong một tờ giấy – người xem sẽ ngạc nhiên và thích thú khi thưởng thức những tác phẩm nghệ thuật xếp từ một tờ giấy không cắt dán, từ những tác phẩm đơn giản, trừu tượng đến những tác phẩm phức tạp chi tiết khó tưởng tượng được. Bên cạnh đó là những ứng dụng thực tế trong khoa học, y học và giáo dục của origami.
Vanessa Gould từng theo học ngành Vật lý thiên thể và Kiến trúc tại đại học Columbia cũng như theo học nhạc tại New England Conservatory. Cô chơi piano và còn là họa sĩ.
Say mê khám phá sự kết hợp kỳ diệu giữa khoa học và nghệ thuật của Origami, cô đã bỏ ra hơn bốn năm làm việc không có tài trợ cho bộ phim đầu tay này . Phim được công chiếu trên kênh truyền hình PBS – hi vọng rằng sẽ thay đổi cách nhìn của người xem về môn nghệ thuật tương đối còn mới với đa số này.
Có thể xem thêm về Between the Folds tại
https://www.vanessagould.com/between-the-folds
Tgiang
2002-2022
Cuộc đời tổ sư Akira Yoshizawa
